काय, किती व का घ्यावे ? आयुर्वेदानुसार शंका समाधान
फलवर्ग
फळे ( Fruits ) भाग 16
फळांविषयी माहिती घेत असलेल्या लेखमालेमध्ये आपण पुढील विषय जाणून घेऊ.
लिंबू –
आयुर्वेदीय ग्रंथांमध्ये या फळास दन्तशठ असेही म्हणलेले आढळते. ‘ ऐरावतं दंतशठं
अम्लं ……’ अशा प्रकारचा उल्लेख सापडतो. म्हणजे हत्तीचे सुद्धा ( ऐरावत हत्ती ) दात या
फळाने आंबतात तर इतरांची काय कथा ?. असे हे अत्यंत आंबट असणारे फळ होय. लिंबाचे
फळ हे दोन प्रकारचे असते. एक गोल, पातळ – पिवळ्या सालीचे असे असते. यासच कागदी लिंबू ( lime ) असेही म्हणतात. व दुसरे लांबट, जाड व हिरवी साल असलेले असे ( Lemon ) असते. पहिले औषधासाठी वापरतात व दुसरे लोणची, सरबते इ साठी वापरतात. गुणांनी व आंबट रसाने दोन्हीही प्रकार साधारणपणे सारखेच असतात. ही फळे चवीला अत्यंत आंबट असतात. या लिंबाच्या सालीचा, रसाचा, ‘बी’चा , पानांचा औषधासाठी वापर होतो.
लिंबाचे औषधी गुण पहाणे व विविध उपयोग समजणे हे जितके आवश्यक तेवढेच त्याच्या अतियोगाने किंवा चुकीच्या वापराने होणारे दुष्परिणाम समजणे आवश्यक आहे. लिंबू हे अत्यंत आंबट चवीचे फळ आहे. याचे परिणाम तीक्ष्ण, दीपन, अनुलोमन असे आहेत. ताजे लिंबू केव्हाही, कुठेही मिळू शकते. त्यामुळे उपलब्धतेची अडचण येत नाही.
लिंबुरस
- पोटात अजीर्णामुळे होणारी जळजळ , कोरड्या उलट्या, तोंडाला वारंवार चुळा सुटणे इ तक्रारी लिंबाचा रस व मध असे घेतल्याने कमी होतात.
- शहाळ्याच्या पाण्यात लिंबू रस पिळून घेतल्यास जन्तामुळे होणारी मळमळ, बारीक ताप इ त्रास कमी होतात.
- मूत्र कमी होत असल्यास , मुत्राला वास येत असल्यास नारळ पाणी किंवा काकडी रस याच्याबरोबर लिंबू रस घेतल्याने बरे वाटते ( हृदयरोगी, वृक्कविकार यांमध्ये वैद्याच्या सल्यानेच घ्यावे. )
- मांसाहार, पिष्टमय – जड असे पदार्थ खाल्याने लागणारी तहान, पोटाची जळजळ, घशाशी येणे या तक्रारींमध्ये मध्ये लिंबू रस गार पाण्याबरोबर चिमटभर खाण्याचा सोडा टाकून घेतल्यास बरे वाटते.
- जेवणामध्ये लिंबू खाण्याने तोंडाला चव येते, जेवण पचण्यास लागणारे स्राव व्यवस्थित स्त्रवून अन्न पचनास मदत होते.
- मूत्रातून खर पडत असल्यास लिंबाचा रस १ चमचा आणि कोथिंबीर रस १ चमचा असे घ्यावे.
- सुधारस – साखरेचा पाक व लिंबू रस यांच्या मिश्रणाने तयार झालेला हा गोड – आंबट पदार्थ अतिशय चविष्ट लागतो. सुधारस हा लहान मुलांमध्ये ( विशेषतः गोड खाणाऱ्या मुलांमध्ये ) आवडीचा पदार्थ ठरतो. यामुळे जेवणामध्ये रुची तयार होते व त्रासही होत नाही. यामध्येच चिमटभर मिरपूड – वेलची – वावडिंग टाकल्यास लहान मुलांमध्ये जंत होण्याची प्रवृत्ती कमी रहाते.
- पाण्यासारखे जुलाब असताना, सारख्या उलट्या होत असताना कांद्याच्या रसाबरोबर लिंबाचा रस व जायफळ पावडर थोडेथोडे घेत राहिल्यास आराम वाटतो.( नंतर तज्ञ वैद्याचा सल्ला घ्यावा.)
- अनेक प्रकारच्या मुत्रविकारांमध्ये लिंबू रस उपयोगी पडतो.
- लिंबाचा रस १ चमचा व गुलाबपाणी १ कप या मिश्रणाचाही डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी फायदा होतो.
लिंबुरस बाह्य उपयोग
- किटकदंश उदा. गांधीलमाशी इ यामध्ये लिंबाच्या रसाची घडी बाहेरून ठेवल्यास काही अंशी वेदना कमी होण्यास मदत होते.
- डोळे येणे या विकारामध्ये सुद्धा लिंबाच्या रसाच्या वापराने त्रास कमी होण्यास मदत होते.
- डोक्यातील कोंड्यासाठी लिंबुरस, कापूर, शिकेकाई इ मिश्रण डोक्यास लावल्यास उत्तम गुण येतो. ( गुण नाही आल्यास मात्र आयुर्वेदीय वैद्यास दाखविलेले जास्त सोयीस्कर ठरते.)
- हळकुंड लिम्बुरसात उगाळून किंवा हळद व लिंबुरस यांचे मिश्रण थोडा कापूर टाकून सर्वांगाला लावल्यास त्वचेखाली फाजील मेद वाढत नाही.
- तारुण्यापिटीका, मुरुम यांच्यासाठीही वरील योग उपयोगी पडतो.
लिंबाची जाड साल
- लिंबाची जाड व ताजी साल चेहऱ्यावरील पिटीकांसाठी चेहऱ्यावर चोळून लावावी.
- लिंबाच्या सालीपासून तेल काढतात. या तेलाचा सुगंधासाठी वापर करतात.
- लिंबाच्या सालीचे तेल खाण्याच्या सोड्याबरोबर घेतल्याने अजीर्णासारखे त्रास कमी होण्यास मदत होते.
- लिंबाच्या सालीचे तेल त्वचा रोगांवरही हळद इ औषधिंबरोबर वापरल्याने उत्तम उपयोग होतात.
लिंबाच्या झाडाची पाने
- लिंबाच्या झाडाच्या पानांची चटणी खाल्यास जंत कमी होण्यास मदत होते.
सावधनता
- लिंबू हे अत्यंत आंबट असे फळ आहे. त्यामुळे त्याचा अतियोग / अतिवापर टाळायला पाहिजे.
- केवळ लिंबू चोखून खाण्याची सवय अत्यंत वाईट होय. या सवयीमुळे दातांना हानी पोहोचू शकते. लिंबाच्या आम्बटपणामुळे दातांचे पांढरे आवरण मऊ पडून दात ठिसूळ होऊ शकतात.
- लिंबाचा अति वापर केल्याने रक्ताची खराबी होऊ शकते, त्वचाविकार होण्यास मदत होते, मुतखडा तयार होण्यास मदत होते.
- हृदय विकाराच्या रुग्णांनी लिंबाचा वापर वैद्याच्या सल्यानेच करावा.
- सर्दी, खोकला, दमा अशा विकारांमध्ये लिंबाचा वापर करू नये.
- आम्लपित्त याचा त्रास असणाऱ्यानीही लिंबाचा वापर न केलेलाच बरा.
- म्हातारपणातही लिंबाचा उपयोग मर्यादेतच करावा.
लिंबाचे बी शक्यतो खाऊ नये. बिचा वापर जन्तांसाठी होतो परंतु वैद्याच्या सल्यानेच घ्यावे.
-क्रमशः
– वैद्य आनंद कुलकर्णी M.D. (Med. Ayu),
CYEd, DYA, MA (Sanskrit)
अमृता आयुर्वेद पंचकर्म सेंटर, नागेश टॉवर, हरिनिवास, ठाणे प. मो. 9869105594
For more ………
Old articles about vegetables and fruits available
please see the articles on www.amrutaayurved.in
For Consultation with Expert Doctor of Amruta Ayurved Panchakarma Center
Contact – 9869105594
For more informative articles and details, please see the articles on www.amrutaayurved.in
All Type of Ayurveda treatments, Panchakarma are available at Amruta Ayurved Panchkarma Center, Thane, Mumbai, India. Mob – 9869105594
For more informative Ayurveda articles –