आयुर्वेद पंचकर्म चिकित्त्सेद्वारे शरीराची शुद्धी

आयुर्वेद पंचकर्म चिकित्त्सेद्वारे शरीराची शुद्धी

आयुर्वेद चिकित्सा पध्दतीचे मुख्यत्त्वे दोन प्रकार पडतात . १) शमन २) शोधन.

शमन – ज्या चिकित्सा पध्दतीमुळे प्रकुपित झालेल्या दोषांना शरीराबाहेर न काढता शरीरामध्येच साम्यावस्था प्राप्त होते, त्या चिकित्सा पध्दतीला “शमन” असे म्हणतात.

शोधन – ज्या चिकित्सा पध्दतीमुळे दोषांना शरीराबाहेर काढून टाकले जाते, त्या चिकित्सा पध्दतीला “शोधन” असे म्हणतात. या चिकित्सा पध्दतीपैकी पंचकर्माचा समावेश हा शोधन चिकित्सेत होतो. आयुर्वेद चिकित्सा पध्दतीमध्ये पंचकर्मास स्वतःचे असे एक वेगळे स्थान आहे. तसेच स्वस्थ व्यक्तीचे स्वास्थ्य टिकून राहावे म्हणून ऋतुचर्येमध्ये देखील पंचकर्माचा उल्लेख मिळतो.

पंचकर्मामुळे रोगाचा नाश कसा होतो ते सांगताना आचार्यांनी एक चांगले उदा. दिलेले आहे. एखाद्या तलावामध्ये पाणी आहे तोपर्यंतच त्या पाणाच्या आश्रयाने राहणारे प्राणी, जलचर, शैवाल इत्यादी जिवंत राहतात. परंतु पाणी काढून टाकल्यास या सर्वांचा नाश होतो. तद्वतच शरीरातील दोष बाहेर काढून टाकल्याने शरीरातील रोगांचा नाश होतो. अशा प्रकारे पंचकर्म चिकित्सा ही श्रेष्ठ अशी चिकित्सा ठरते.

पंचकर्माचे पाच प्रकार पडतात

१) बस्ति २) वमन ३) विरेचन ४) नस्य ५) रक्तमोक्षण.

१) बस्ती – बस्ती हे या उपक्रमाला जे नाव मिळालेले आहे ते त्या उपक्रमासाठी वापरल्या जाणार्यान विशिष्ट उपकरणावरून. बस्ती यंत्राद्वारे औषधीद्रव्य गुदावाटे रुग्णशरीरात घातले जाते, यास बस्ती असे म्हणतात. बस्ती हा उपक्रम वातासाठी वा वातप्रधान दोषांसाठी केला जातो. बस्ती पक्वाशयावर कार्यकारी असा उपक्रम आहे. पक्वाशय हे वाताचे प्रमुख स्थान आहे. या ठिकाणच्या वातावर विजय मिळवला की सर्व शरीरातील वातविकार जिंकता येतात. म्हणून पक्वाशयावर कार्यकारी बस्ती हा वातासाठी व वातप्रधान दोषांसाठी केला जाणारा श्रेष्ठ उपक्रम आहे.

२) वमन – वमन याचा अर्थ उलटी होणे. वमन म्हणजे औषधीद्रव्ये देऊन मुद्दाम उलटी करविणे. दोषांना मुखावाटे बाहेर काढले जाते ते वमन होय. वमनामध्ये मुख्यतः कफ़दोष व अनुषंगाने पित्तदोष बाहेर काढला जातो. वमन हा आमाशयावर (हे कफ़ाचे स्थान आहे) कार्यकारी असा उपक्रम आहे. म्हणून तो पर्यायाने कफ़ावरील श्रेष्ठ चिकित्सा उपक्रम आहे.

३) विरेचन – मुखावाटे औषधीद्रव्ये देऊन दोषांना गुदाद्वारे बाहेर काढून टाकण्याच्या शोधन क्रियेला विरेचन असे म्हणतात. विरेचन हा पित्तदोषासाठी श्रेष्ठ असा चिकित्सा उपक्रम आहे.

४) नस्य – नाकात औषध टाकून केला जाणारा उपक्रम म्हणजे नस्य होय. शिरःप्रदेशी दोष असताना त्यांना बाहेर काढून टाकण्यासाठी जवळचा मार्ग म्ह्णजे नासा(नाक) होय. नाकावाटे शरीरात घातले जाणारे औषधी द्रव्य सर्व शिरःप्रदेशातील उत्किष्ट झालेल्या दोषांना बाहेर काढते.

५) रक्तमोक्षण – रक्तमोक्षण म्हणजे रक्त शरीराबाहेर काढून टाकणे. रक्तमोक्षण हा रक्तदुष्टी असताना केला जाणारा उपक्रम आहे. पित्त हे रक्ताच्या आश्रयाने राहत असल्याने रक्तमोक्षण हा उपक्रम पित्तप्रकोपासाठी वापरला जातो.

आचार्यांनी अतिशय चांगले उदा. दिले आहे ते पाहू.

समजा आपणास एखाद्या कापडाला रंग द्यावयाचा आहे. परंतु ते कापड मलीन झाले असेल तर काय होईल? कापडावर रंग नीट बसणार नाही. यासाठी प्रथम कापड स्वच्छ धुवून घ्यावे लागेल व नंतर त्यावर रंग द्यावा लागेल, म्हणजे तो रंग नीट बसेल. या उदा. प्रमाणेच शरीराचेही आहे. दोषप्रकोपामुळे जर शरीर दोषदुष्ट, मलीन झालेले असेल तर शमन औषधे किंवा रसायन वाजीकरण औषधांचा शरीरावर काहीही परिणाम होणार नाही. म्हणून प्रथम पंचकर्मासारख्या शोधन उपक्रमाद्वारे शरीराची शुद्धी करून घ्यावी व नंतरच शमन औषधे घ्यावीत.

– Dr Amruta Kulkarni

अमृता आयुर्वेद पंचकर्म सेंटर, ठाणे

All Type of Treatments and Panchkarma are available at Amruta Ayurved Panchkarma Center, Thane.

Mob – 9869105594